1. Văn học dân gian là gì?
Văn học dân gian là tác phẩm nghệ thuật truyền miệng dân gian đã tồn tại từ xa xưa và tiếp tục phát triển qua nhiều thế kỷ cho đến ngày nay. Loại văn học này chủ yếu được truyền miệng và ít được ghi chép lại. Những câu chuyện truyền thuyết, sử thi và các hình thức khác của văn học dân gian được truyền đạt từ đời này sang đời khác, qua nhiều thế hệ.
2. Các thể loại văn học dân gian
Văn học dân gian bao gồm 12 thể loại: thần thoại, truyền thuyết, cổ tích, sử thi, truyện ngụ ngôn, truyện cười, ca dao tục ngữ, thành ngữ, vè, câu đố và chèo.
2.1. Truyền thuyết
Truyền thuyết là một thể loại văn học dân gian Việt Nam, kể về những sự kiện lịch sử thực có liên quan. Thể loại này thường mang tính kì ảo, hư cấu và phóng đại nhân vật, từ đó thể hiện nhiều góc nhìn khác nhau về nhân vật lịch sử trong truyền thuyết.
Một số tác phẩm nổi tiếng của truyền thuyết trong văn học dân gian là “Sơn Tinh Thủy Tinh”, “Thánh Gióng”, “Sự tích Hồ Gươm”, “Lạc Long Quân”, “Mị Châu Trọng Thủy”,… Các tác phẩm này giúp người đọc hiểu về lịch sử xa xưa và ca ngợi các anh hùng đã có công dựng nước và giữ nước.
2.2. Thần thoại
Thần thoại là câu chuyện dân gian về các vị thần, nhân vật anh hùng và sáng tạo văn hóa trong quá khứ. Thần thoại trong văn học Việt Nam kết hợp với tín ngưỡng và niềm tin của con người vào sức mạnh của tự nhiên để giải thích các hiện tượng tự nhiên như quỹ đạo của Trái Đất quanh Mặt Trời.
Một số tác phẩm thần thoại nổi tiếng là “12 bà Mụ”, “thần Trụ Trời”, “nữ thần Mặt Trăng”,… Ngoài ra, các câu chuyện thần thoại còn xuất hiện trong truyền thuyết và cổ tích, ví dụ như “Sơn Tinh Thủy Tinh” và “Lạc Long Quân – Âu Cơ”.
2.3. Sử thi
Sử thi là các tác phẩm dân gian có quy mô lớn, kể về những sự nghiệp anh hùng quan trọng đối với dân tộc. Các sử thi thường có cốt truyện đa dạng, pha trộn giữa truyền thuyết và thần thoại. Truyền thuyết thường chứa các yếu tố kì ảo, hư cấu, trong khi sử thi anh hùng dựa trên thực tế.
Một số tác phẩm sử thi nổi tiếng là “Đăm Săn”, “Cây nêu thần”, “Đẻ đất đẻ nước”,…
2.4. Cổ tích
Truyện cổ tích là tác phẩm dân gian sáng tác với tính hư cấu, kì ảo. Truyện cổ tích khác với truyền thuyết, được người dân sáng tạo và truyền đạt cho nhau. Truyện cổ tích thường kể về cuộc sống hàng ngày và khao khát một cuộc sống bình đẳng, nơi ác bị trừ bỏ và người tốt được sống hạnh phúc.
Một số tác phẩm cổ tích nổi tiếng là “Tấm Cám”, “Sọ Dừa”, “Cóc kiện Trời”,…
2.5. Truyện ngụ ngôn
Truyện ngụ ngôn là câu chuyện dân gian kể bằng văn xuôi hoặc văn vần, thường sử dụng hình ảnh của động vật và các sự vật để mô tả mối quan hệ và răn đe cách đối nhân xử thế. Thông qua câu chuyện, truyện ngụ ngôn truyền đạt những bài học về đạo đức, lễ nghi và cách sống.
Một số câu chuyện ngụ ngôn nổi tiếng là “Ếch ngồi đáy giếng”, “thầy bói xem voi”, “con Cáo và trùm nho”,…
2.6. Truyện cười
Truyện cười là tác phẩm ngắn dân gian có cấu trúc rõ ràng, kết thúc bất ngờ, nhằm giải trí và phê phán. Truyện cười thường kể về những sự việc không tự nhiên trong cuộc sống.
Một số mẩu truyện cười nổi tiếng là “Lợn cưới áo mới”, “tam đại con gà”,…
2.7. Ca dao
Ca dao là những lời thơ trữ tình dân gian mang ý nghĩa về con người và đời sống xã hội. Ca dao có thể trình bày dưới dạng câu đơn hoặc thơ lục bát.
Một số câu ca dao hay như “Dù ai đi ngược về xuôi, nhớ ngày dỗ tổ mùng mười tháng ba” và “Thân em như hạt mưa sa, hạt vào giếng nước, hạt ra ruộng đồng”.
2.8. Tục ngữ
Tục ngữ là các câu nói diễn đạt nhận xét về xã hội, truyền đạt kinh nghiệm sống và bài học đạo đức. Tục ngữ thường có số từ cố định và tuân theo quy tắc gieo vần.
Một số câu tục ngữ phổ biến là “Đi hỏi già, về nhà hỏi trẻ”, “Con hư tại mẹ, cháu hư tại bà”, “Ăn một bát cháo, chạy ba quãng đồng”,…
2.9. Thành ngữ
Thành ngữ là các đoạn, câu hoặc cụm từ cố định để thể hiện một quan niệm dưới một hình thức sinh động. Thành ngữ thuộc về ngôn ngữ.
Một số thành ngữ tiêu biểu là “Chưa thấy quan tài chưa đổ lệ”, “Tiền nào của nấy”, “Tốt gỗ hơn tốt nước sơn”,…
2.10. Câu đố
Câu đố là một thể loại độc đáo của văn học dân gian, kết hợp giữa ngụ ngôn, tục ngữ và câu ca dao. Câu đố thường tuân theo quy tắc gieo vần và thường được diễn đạt dưới hình thức thơ lục bát.
Một số câu đố như “Bệnh gì bác sĩ bó tay? – Trả lời: gãy tay” và “Con gì ăn lửa với nước than? – Trả lời: con tàu”,…
2.11. Vè
Vè là một hình thức sáng tác dân gian bằng văn vần, có đa dạng luật thơ và thể hiện quan điểm và những mẩu chuyện hài hước hoặc phản ánh cuộc sống. Vè thường được sáng tác dưới nhiều hình thức như câu 4-5 chữ, thơ lục bát, hát giặm, nói lối,…
Một số bài vè hay là “Bà còng đi chợ trời mưa”, “Ve vẻ vè ve”, “Con chim hay hát”,…
2.12. Chèo
Chèo là một hình thức sân khấu dân gian truyền thống của người Việt. Nội dung Chèo phản ánh nhiều khía cạnh của cuộc sống và có ý nghĩa luân lý. Ngôn ngữ Chèo sử dụng câu ca dao và thể thơ lục bát.
Một số vở Chèo nổi tiếng là “Kim Nham”, “Đồng tiền Vạn Lịch”, “Nghêu sò ốc hến”,…
3. Đặc trưng của văn học dân gian
Văn học dân gian có hai đặc trưng chính là tính truyền miệng và tính tập thể.
3.1. Tính truyền miệng
Văn học dân gian ra đời từ thời kỳ không có chữ viết. Khi văn học viết ra đời, văn học dân gian vẫn tiếp tục phát triển mạnh mẽ. Văn học dân gian thường diễn ra qua các hình thức diễn xướng như hát, diễn kịch, nói,…
3.2. Tính tập thể
Văn học dân gian có tính tập thể vì tác phẩm ban đầu của cá nhân sau đó được nhiều người cùng chỉnh sửa, hoàn thiện. Tác phẩm văn học dân gian không ổn định như tác phẩm văn học viết, mà là một hệ thống mở.
4. Giá trị của văn học dân gian
Văn học dân gian có nhiều giá trị quan trọng.
4.1. Kho tri thức phong phú
Văn học dân gian chứa đựng những tri thức về nhiều lĩnh vực như tư nhiên, xã hội và con người. Đây là tri thức được rút ra từ kinh nghiệm thực tiễn và thể hiện tư tưởng và tình cảm của nhân dân.
4.2. Đạo lý làm người
Văn học dân gian mang lại cho con người những giá trị đạo lý cao, như lòng nhân đạo, lòng thương người, lạc quan và yêu đời. Nó cũng giúp hình thành những phẩm chất tốt đẹp và định hướng phát triển nhân cách.
4.3. Giá trị thẩm mỹ
Văn học dân gian là một kho tàng thẩm mỹ của nền văn học dân tộc. Những tác phẩm này đã trở thành mẫu mực về nghệ thuật và tạo nên nét đặc biệt cho văn học sau này.
Đó là sự phong phú, đa dạng và giá trị của văn học dân gian, một phần văn hóa Việt Nam mà chúng ta cần trân trọng và bảo tồn.
Đọc thêm về văn học dân gian tại Tâm sự của Sách.