Bài thơ “Chiều tối” là một tác phẩm của vị tướng lĩnh vĩ đại của dân tộc và cách mạng Việt Nam – Hồ Chí Minh, thể hiện tình yêu thiên nhiên, tình yêu cuộc sống và ý chí vượt lên trên hoàn cảnh khắc nghiệt của một người chiến sĩ cách mạng. Tác phẩm này thường được nghiên cứu trong chương trình môn Ngữ văn 11.
Chiều tối
Phiên âm
Quèn điểu què lem thâm thủ,
Cô vân mơn mơn độ tiên không.
Sơn thôn thiếu nữ ma bao thủ,
Bao thủ ma hoàn, lô đãnh hồng.
Dịch nghĩa
Chim mỏi bay về rừng tìm nơi ngủ,
Đám mây lẻ loi trôi lững lờ trên trời.
Cô gái xóm núi xay ngô,
Xay xong, lò than đã đỏ.
Dịch thơ
Chim mỏi bay về rừng tìm chốn ngủ,
Đám mây trôi nhẹ giữa không trung.
Cô em xóm núi xay ngô trong tối,
Xay hết, lò than đã rực hồng.
I. Đôi nét về tác giả Hồ Chí Minh
1. Vài nét về tiểu sử
- Hồ Chí Minh (sinh ngày 19 tháng 5 năm 1890 – mất ngày 2 tháng 9 năm 1969) là một nhà lãnh đạo vĩ đại của dân tộc và cách mạng Việt Nam.
- Hồ Chí Minh được sinh ra với tên là Nguyễn Sinh Cung và quê ở làng Kim Liên, huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An.
- Cha của Hồ Chí Minh là Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc – một nhà Nho yêu nước có tư tưởng tiến bộ có ảnh hưởng lớn đến tư tưởng của Người, và mẹ là bà Hoàng Thị Loan.
- Trong suốt cuộc đời hoạt động cách mạng, Người đã sử dụng nhiều tên gọi khác nhau như Nguyễn Tất Thành, Văn Ba, Nguyễn Ái Quốc… Tên gọi “Hồ Chí Minh” được sử dụng lần đầu tiên vào ngày 13 tháng 8 năm 1942, khi Trung Quốc đại diện cả Việt Minh và Hội Quốc tế Phản Xâm lược Việt Nam để tranh thủ sự ủng hộ của Trung Hoa Dân Quốc.
- Hồ Chí Minh không chỉ là một nhà hoạt động cách mạng xuất sắc, mà còn là một nhà văn và nhà thơ lớn.
- Hồ Chí Minh đã được UNESCO công nhận là Danh nhân văn hóa thế giới.
2. Sự nghiệp văn học
a. Quan điểm sáng tác
- Hồ Chí Minh coi văn học như một vũ khí chiến đấu hữu hiệu phục vụ cho sự nghiệp cách mạng. Ông cho rằng nhà văn cũng cần có tinh thần xung phong giống như một chiến sĩ trên mặt trận.
- Ông luôn nhấn mạnh tính chân thật và tính dân tộc của văn học.
- Khi viết, Hồ Chí Minh luôn bắt đầu từ mục đích và đối tượng tiếp nhận để xác định nội dung và hình thức của tác phẩm. Ông luôn đặt ra những câu hỏi như:
- Viết cho ai? (Đối tượng)
- Viết để làm gì? (Mục đích)
- Viết về cái gì? (Nội dung)
- Viết như thế nào? (Hình thức)
b. Di sản văn học
- Văn chính luận: Từ những thập kỷ đầu thế kỉ XX, Hồ Chí Minh đã viết nhiều bài văn chính luận dưới bút danh Nguyễn Ái Quốc bằng tiếng Pháp và đăng trên các tờ báo như Người cùng khổ, Nhân đạo, Đời sống thợ thuyền… nhằm thể hiện tinh thần chiến đấu mạnh mẽ.
- Một số tác phẩm như Tuyên ngôn Độc lập, Lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến… được viết trong các thời điểm quan trọng trong lịch sử dân tộc.
- Truyện và kí hiện đại: Một số truyện kí viết bằng tiếng Pháp như Pa-ri (1922), Lời than vãn của bà Trưng Trắc (1922), Vi hành (1923)… Đây là những tác phẩm nhằm tố cáo tội ác của thực dân phong kiến và tay sai.
- Thơ ca: Hồ Chí Minh được biết đến qua tập thơ Ngục trung nhật kí (Nhật kí trong tù). Ngoài ra, Ông còn viết một số bài thơ ở Việt Bắc như Tức cảnh Pác Bó, Thướng sơn, Đối nguyệt…
c. Phong cách nghệ thuật
- Văn chính luận: ngắn gọn, súc tích, lập luận chặt chẽ, giàu tính thuyết phục, kết hợp mạch luận lý với mạch cảm xúc, giọng điệu uyển chuyển.
- Truyện và kí hiện đại: giàu tính chiến đấu, nghệ thuật trào phúng sắc bén, nhẹ nhàng, hóm hỉnh nhưng thâm thúy, sâu cay.
- Thơ ca: Thơ ca phổ biến nhưng đầy tình cảm, dễ nhớ, dễ thuộc. Thơ nghệ thuật kết hợp giữa yếu tố cổ điển với yếu tố hiện đại, súc tích và cô đọng.
=> Phong cách nghệ thuật của Hồ Chí Minh trong văn chính luận, truyện và thơ ca vừa phong phú, đa dạng, vừa thống nhất.
II. Giới thiệu về bài thơ “Chiều tối”
1. Hoàn cảnh sáng tác
- Vào tháng 8 năm 1942, với danh nghĩa là đại biểu của Việt Nam độc lập đồng minh hội và Phân bộ quốc tế phản xâm lược của Việt Nam, Hồ Chí Minh sang Trung Quốc nhằm tìm kiếm sự hỗ trợ của thế giới.
- Sau một cuộc đi bộ kéo dài nửa tháng, ông đến Túc Vĩnh, tỉnh Quảng Tây và bị chính quyền Tưởng Giới Thạch bắt giữ một cách bất công.
- Trong khoảng 13 tháng ở trong tù, mặc cho sự giam cầm và khổ cực, Hồ Chí Minh vẫn tiếp tục viết thơ.
- Ông đã sáng tác 134 bài thơ bằng chữ Hán và ghi chú chúng trong một cuốn sổ tay có tên “Ngục trung nhật ký” (Nhật ký trong tù).
- Tập thơ này đã được dịch sang tiếng Việt và xuất bản vào năm 1960.
- Bài thơ “Chiều tối” là bài thơ thứ 31 trong tập thơ này.
- Bài thơ lấy cảm hứng từ cuộc hành trình của Hồ Chí Minh từ Tĩnh Tây đến Thiên Bảo vào cuối mùa thu năm 1942.
2. Bố cục
Bài thơ gồm 2 phần:
- Phần 1: Hai câu đầu miêu tả bức tranh thiên nhiên vào lúc chiều tối.
- Phần 2: Hai câu cuối miêu tả bức tranh lao động của con người.
3. Thể thơ
Bài thơ “Chiều tối” thuộc thể thơ thất ngôn tứ tuyệt.
4. Nội dung
Bài thơ “Chiều tối” thể hiện tình yêu thiên nhiên, tình yêu cuộc sống và ý chí vượt lên trên hoàn cảnh khắc nghiệt của một người chiến sĩ cách mạng Hồ Chí Minh.
5. Nghệ thuật
Bài thơ “Chiều tối” sử dụng hình ảnh và ngôn ngữ phong phú, kết hợp giữa bút pháp cổ điển và hiện đại.
III. Dàn ý phân tích bài thơ “Chiều tối”
(1) Mở bài
- Dẫn dắt và giới thiệu bài thơ “Chiều tối” của Hồ Chí Minh.
(2) Thân bài
a. Bức tranh thiên nhiên lúc chiều tối
- Không gian: núi rừng rộng lớn nhằm làm nổi bật sự lẻ loi, cô đơn của con người và cảnh vật.
- Thời gian: chiều tối là thời điểm kết thúc của một ngày, khi con người được nghỉ ngơi sau một ngày lao động vất vả.
- Điểm nhìn: từ trên cao xuống thấp.
- Hình ảnh thiên nhiên:
- “Quèn điểu què lem thâm thủ”: Cánh chim là hình ảnh phổ biến trong thơ cổ điển.
- “Cô vân mơn mơn độ tiên không”: “Cô vân” là đám mây cô đơn, “mơn mơn” mang ý nghĩa chầm chậm, hờ hững, “độ tiên không” tạo ra bầu không gian rộng lớn.
=> Bức tranh thiên nhiên mang vẻ đẹp cổ điển nhưng gần gũi, và qua đó bộc lộ tâm hồn yêu thiên nhiên và thái độ ung dung tự tại trong hoàn cảnh khắc nghiệt.
b. Bức tranh lao động của con người
- Thời gian: đêm tối nhưng ánh lửa đỏ rực.
- Không gian: xóm núi.
- Hình ảnh lao động: “thiếu nữ ma bao thủ” thể hiện sự trẻ trung, khỏe khoắn và đầy sức sống.
- Điệp ngữ vòng: “ma bao thủ” – “bao thủ ma” tạo ra âm điệu liên hoàn, nhịp nhàng cho lời thơ, diễn tả sự vòng quay không dứt của cối xay ngô, sự vất vả và nhọc nhằn trong lao động, đồng thời mang ý nghĩa ẩn dụ về sự vận động của thời gian.
- Từ “hồng”: biểu hiện sự chuyển đổi từ nỗi buồn đến niềm vui, từ bóng tối đến ánh sáng, vơi đi nỗi cô đơn, vất vả và mang lại niềm vui, sức mạnh để làm ấm lòng người.
=> Thiên nhiên chia sẻ nỗi đau khổ của mình và quan tâm đến cuộc sống lao động vất vả của con người, từ đó tạo nên tấm lòng nhân đạo sâu sắc.
(3) Kết bài
- Khẳng định lại giá trị nội dung và nghệ thuật của bài thơ “Chiều tối”.
