Tầm quan trọng của văn chương trong đời sống
Gần đây trên toàn cầu, các lý thuyết về tác phẩm văn học đã đưa ra mô hình cho rằng, văn chương tạo ra một “cuộc sống thứ hai” trong thế giới tưởng tượng, nơi ta thoát khỏi đời sống thực. Tuy nhiên, đó chỉ là mô hình, không phải bản chất của cuộc sống. Mỗi tác phẩm có một mô hình riêng, có những điểm giống và khác nhau, có những trạng thái quen thuộc và xa lạ, thậm chí trái ngược với đời sống thực. Tác giả là người tạo ra và thiết kế mô hình đó. Nhà văn được đo lường qua tác phẩm, và tác phẩm được đo lường qua mô hình – một thế giới do nhà văn tưởng tượng ra, có thể lớn hay nhỏ, sôi động hay lặng lẽ, u ám… Thời đại đã không còn coi mô hình tác phẩm phải giống với bản chất đời sống, hay việc sao chép “nguyên cứu” hiện thực. Xu hướng chung của văn chương hiện nay là đa dạng hóa cách tiếp cận để tạo ra những mô hình tác phẩm đa dạng. Trong các giáo trình văn chương, ít ai nhắc đến phương pháp sáng tác thông qua sự kết hợp, giao thoa, hoà trộn và khó tìm ra nguồn gốc chủ lưu. Hiện nay, người ta nói nhiều về “liên văn bản”, “liên văn hóa”… và điều đó hoàn toàn có lý do.
Tiếp nhận văn học nghệ thuật luôn phức tạp và ngày càng phức tạp hơn. Từng cá nhân, qua trải nghiệm, quan điểm và tri thức, tạo ra một mô hình riêng về tác phẩm. Điều này tạo ra sự “đồng sáng tạo” và mở rộng đa dạng, làm cho văn chương thêm phong phú và ý nghĩa. Một tác phẩm nếu có tranh luận, phủ định hoặc khẳng định, tức là nó đã có sự thể hiện của một giá trị, ý nghĩa và đóng góp. Không có gì đau lòng hơn những “tác phẩm” không có người đọc…! Tuy nhiên, cũng chính vì điều đó mà có những mô hình tác phẩm được ca ngợi quá mức, hiểu sai hoặc bị lợi dụng. Không ngẫu nhiên, không chỉ ở Việt Nam mà trên toàn thế giới, tiểu thuyết/văn xuôi lịch sử, văn chương phi hư cấu đang ngày càng trở nên phổ biến. Vì trước hết, nó bán được. Trong thời đại kinh tế hậu công nghiệp và việc tiếp nhận văn chương ngày càng phức tạp, người đọc có xu hướng tìm đến những điều ổn định, dễ hiểu.
Vai trò tích cực của văn chương
Dù có bao phức tạp thì con người vẫn có một hướng đi tích cực nhất. Chúng ta nhận thấy rằng dù có muôn vàn mô hình tác phẩm, con đường ký hiệu học là khả thi nhất. Ký hiệu liên quan đến biểu tượng, và biểu tượng là sự thể hiện của giá trị văn hóa. Trong thời đại toàn cầu hóa, biểu tượng mang những thông điệp rõ ràng. Ngay cả một biểu tượng trên tay của một sứ giả nước nọ tại Liên Hợp Quốc cũng đã gây sự chia rẽ trên toàn thế giới, gây đồng tình, ủng hộ hoặc phản đối…
Biểu tượng là một thành phần cơ bản, là hạt nhân của văn minh, và việc tìm hiểu và nghiên cứu biểu tượng giúp chúng ta hiểu một cách toàn diện, trung thực và rõ ràng hơn về bản sắc văn hóa. Thế giới sẽ hiểu và biết đến Việt Nam thông qua những biểu tượng như chiếc nón lá, áo dài, những mái đình làng, những cây đa cổ thụ… Con người cũng dựa vào biểu tượng, một phạm trù đã được ổn định để giải mã, lý giải ý nghĩa hình tượng trong văn chương. Việc hiểu sâu sắc về biểu tượng giúp tránh tranh cãi về một tiểu thuyết lịch sử, bao nhiêu phần trăm là sự thật và bao nhiêu phần trăm là hư cấu… Bởi vì không thể định lượng được! Chúng ta có thể tưởng tượng và viết về Quang Trung, nhưng làm sao để độc giả nhận ra đó thực sự là vua Quang Trung – biểu tượng của quyết đấu và chiến thắng, tình yêu quê hương, tinh thần tự chủ… Một nhà văn có thể tưởng tượng mô tả chi tiết Quang Trung theo ý muốn nhưng nếu không tương ứng, chi tiết đó lại vi phạm cấu trúc biểu tượng. Phản ứng của độc giả là hợp lý. Có một so sánh thú vị cho rằng tiểu thuyết lịch sử như một con chim đại bàng, có hai cánh trái tim là sự thật và bay theo đường lịch sử để dẫn dắt người đọc tới chân trời sự thật và cái đẹp. Đây cũng là một quan điểm đáng tham khảo!
Gần đây, một tiểu thuyết đã “giải thiên” hai chữ “đồng bào” với một góc nhìn đối nghịch. Điều này đem đến quan điểm mới, quan niệm tiến bộ mà chúng ta nên khuyến khích. Tuy nhiên, khi đi vào cực đoan, chúng ta cần thảo luận để làm rõ. Theo Từ điển Hán Việt của Thiều Chửu, “đồng bào” có nghĩa là con cháu cùng một ông tổ. Nhiều ý kiến cho rằng truyền thuyết về Lạc Long Quân và Âu Cơ xuất hiện từ thời Xích Quỷ. Khoảng 2.200 năm trước Công nguyên, khi nhà Hạ xâm chiếm, nhà nước Xích Quỷ tan rã, một phần người Việt vẫn giữ nguồn gốc “đồng bào” của họ. Hiểu theo cách tự tự cao thượng, “đồng bào” có nghĩa là cùng một, bào nghĩa là bọc. “Đồng bào” liên quan đến các truyền thuyết cổ xưa ca ngợi giống dòng cao quý của tổ tiên dân tộc Việt: Lạc Long Quân giống rồng kết duyên cùng Âu Cơ giống tiên. Truyền thuyết nhắc nhở rằng dù ở bất cứ miền biển nào, dù ở núi cao nào, chúng ta đều là con chung của Hồng và Lạc, cùng chung một nguồn gốc. Vì vậy, ngày nay Việt Nam tự hào là quốc gia duy nhất trên thế giới có tín ngưỡng thờ tổ: “Dù ai buôn đâu bán đâu/ Nhớ ngày Giỗ Tổ mồng mười tháng ba”. Nhờ tinh thần đoàn kết “đồng bào” của chúng ta, Việt Nam vượt qua đại dịch Covid-19 như một kỳ tích được thế giới ngưỡng mộ!
Tuy nhiên, trong tiểu thuyết kia, độc giả lại nhìn thấy “đồng bào” điều đó tàn ác như thế nào, có thể làm hại lẫn nhau, giết nhau… một cách bình thường! Vậy có phù hợp với biểu tượng lớn lao, đáng ca ngợi và tôn thờ ấy không?
Văn chương và trách nhiệm nhân đạo
Để hiểu sâu sắc về văn chương nhân đạo của đất nước, chúng ta có thể nhắc đến câu thơ nổi tiếng của Cụ Đồ Chiểu: “Chở bao nhiêu đạo thuyền không khẳm”. Con thuyền văn chương với đạo lý yêu nước và đạo lý làm người sẽ không bao giờ chìm. Câu thơ này vừa mang tính tổng kết và mở ra một sứ mệnh, nó xứng đáng là một viên ngọc sáng soi đường cho văn học hiện tại và tương lai. Thời đại 4.0 là thời của công nghệ thông tin, kết nối mọi thứ, của trí tuệ nhân tạo… Con người đang đứng trước cơ hội được trải nghiệm những văn minh mới, nhưng cũng phải đối mặt với những thách thức kinh hoàng: thất nghiệp, ô nhiễm môi trường, dịch bệnh… Trước sự phụ thuộc ngày càng lớn giữa các nền kinh tế, con người càng cần nhau hơn, để đoàn kết, hỗ trợ và chia sẻ. Hơn nữa, đối mặt với sự can thiệp lạnh lùng của công nghệ, của văn minh phi truyền thống, con người phải đối mặt với tình trạng căng thẳng, vô cảm, suy giảm cảm xúc… dễ dẫn đến những hành vi khó kiểm soát. Đây cũng là một trong những nguyên nhân gây suy thoái đạo đức và sẽ rất nguy hiểm nếu không có sự đóng góp của toàn xã hội để ngăn chặn. Trong tình huống đó, trách nhiệm của các nhà văn và nghệ sỹ là rất lớn và nặng nề.
Nhiệm vụ quý giá của văn học là nhân đạo hóa con người. Bên cạnh việc viết về những giá trị nhân văn để khẳng định, ca ngợi và lan truyền, văn chương cũng cần viết về cái ác để con người hiểu, cảnh giác, phòng ngừa và từ chối. Văn chương hiện thực phê phán từ năm 1932-1945 với những công trình xuất sắc của Nguyễn Công Hoan, Vũ Trọng Phụng, Nam Cao… đã xây dựng một thế giới của những con người xấu xí, những con người không có nguyên tắc, những con người thiếu nhân tính… Nhờ gốc rễ là tình yêu thương sâu sắc đối với con người, các nhà văn đã viết về cái xấu, cái ác để phơi bày, tố cáo và lên án những trạng thái không nhân tính, qua đó đòi hỏi con người phải có một trạng thái đúng đắn để trở thành người thật sự. Đọc những câu chuyện đó khiến chúng ta nóng lòng hành động, góp phần thay đổi tình hình xã hội!
Tuy nhiên, trong tiểu thuyết kia, mặc dù viết về cái ác, nó lại làm cho độc giả thêm bi quan, sợ hãi về con người. Tại sao lại như vậy? Có thể là do quan điểm nhà văn không nhìn thấy tình hình xã hội hiện nay, cơ bản là tình hình nhân đạo? Dù vẫn còn những điều xấu, những hành vi ác nhưng chúng không phổ biến!… Chúng ta tôn trọng công lao, tâm huyết và sự đổi mới của các nhà văn, nhưng người đọc cũng muốn nhìn thấy những tác phẩm văn chương thực sự, hướng tới những ý nghĩa chung cho con người, nâng đỡ con người!
Văn chương hiện đại coi nhà văn là người sáng tạo ra mã văn hóa (tác phẩm). Nếu hình tượng nghệ thuật – mầm hạt nhân, đạt tới mẫu số chung của văn hóa nhân loại, thì tác phẩm sẽ trở thành “đại sứ” trong cuộc giao lưu toàn cầu. Khám phá tri thức văn hóa truyền thống dân tộc, thu thập những giá trị tinh hoa của nhân loại để xậy dựng những cột mốc văn hóa đưa con người tiến vào bầu trời văn minh – đó là sứ mệnh cao cả và lớn lao của mỗi nghệ sỹ văn học!
N.T.T
