Môn Ngữ văn là gì?
Nghị quyết về đổi mới giáo dục đào tạo của Đảng (tháng 9/2013) đã mở ra một thời kỳ mới cho việc dạy học ở trường phổ thông. Thay vì chỉ cung cấp tri thức, giáo dục hiện tại tập trung phát triển năng lực của người học. Vậy môn Ngữ văn đóng vai trò quan trọng như thế nào, và làm thế nào để phát triển tốt năng lực đó cho người học?
Môn Ngữ văn cần phát triển những năng lực gì của người học?
Trước hết, cần hiểu rằng Ngữ văn và Văn là hai môn học khác nhau. Ngữ văn đã trở thành một môn học chính thức trong giáo dục phổ thông ở Việt Nam từ khoảng 20 năm trước và với chương trình giáo dục mới sắp áp dụng, nó vẫn giữ vị trí quan trọng ở trình độ trung học. Vì thế, chúng ta cần chỉ ra những năng lực cần phát triển qua môn Ngữ văn chứ không chỉ qua môn Văn.
Môn Ngữ văn gồm hai phần chính là ngữ và văn. Ngôn ngữ là chất liệu của văn học và văn học chính là nghệ thuật của ngôn ngữ. Môn học này có tính chất nghệ thuật, nhưng vẫn là môn học thực hành. Đối với học sinh, nó có thể coi như môn học về Cái Đẹp, tập trung vào việc cảm nhận và sáng tạo trong văn chương, sử dụng ngôn ngữ tiếng Việt để tạo ra văn bản nói và viết. Đó là một môn học đặc biệt, kết hợp cả nghệ thuật và thực hành, thông qua hai hoạt động chính: đọc hiểu và viết văn.
Tóm lại, môn Ngữ văn phát triển và phản ánh hai năng lực quan trọng cho thế hệ trẻ: năng lực thẩm mỹ và năng lực ngôn từ. Năng lực thẩm mỹ giúp khám phá Cái Đẹp trong văn chương và tiếng Việt, trong khi năng lực ngôn từ giúp các em làm chủ ngôn từ tiếng Việt để viết và giao tiếp hiệu quả. Hai năng lực này không thể tách rời và cùng phát triển qua môn Ngữ văn. Đây là môn học đặc biệt, có tiềm năng và ưu thế trong việc phát triển năng lực cho người học.
1. Năng lực thẩm mỹ
Trong môn Ngữ văn, năng lực thẩm mỹ gồm hai phần: năng lực khám phá Cái Đẹp và năng lực cảm thụ Cái Đẹp. Năng lực khám phá Cái Đẹp bao gồm việc phát hiện và cảm nhận những đặc điểm thẩm mỹ của văn chương. Cái Đẹp thường không hiện hữu ngay lập tức và đôi khi ẩn giấu trong hình tượng bằng lời. Để khám phá được Cái Đẹp, người đọc cần có sự nhạy bén và nhận thức sâu sắc. Năng lực cảm thụ Cái Đẹp là khả năng tận hưởng và nhìn nhận Cái Đẹp đó. Khi đọc, người đọc sống cùng tác phẩm và chuyển hóa Cái Đẹp trong tác phẩm thành Cái Đẹp trong tâm hồn mình. Đây là quá trình cùng tác giả tạo ra sự sáng tạo mới trong lòng người đọc. Từ Cái Đẹp nghệ thuật và thẩm mỹ, người đọc nhận ra Cái Đẹp trong đời sống con người. Năng lực thẩm mỹ là quá trình khám phá, cảm nhận và nhìn nhận Cái Đẹp.
2. Năng lực ngôn từ
Năng lực ngôn từ trong môn Ngữ văn bao gồm ba phần chính: năng lực làm chủ ngôn từ, năng lực sử dụng ngôn từ để tiếp xúc, và năng lực sử dụng ngôn từ để viết. Năng lực làm chủ ngôn từ đòi hỏi học sinh phải có kiến thức ngôn từ đủ, hiểu và cảm nhận được sự giàu đẹp của tiếng Việt, và nắm vững các quy tắc về từ ngữ, ngữ pháp và chính tả để sử dụng tiếng Việt một cách thành thục. Năng lực sử dụng ngôn từ để tiếp xúc đòi hỏi học sinh sử dụng thành thạo tiếng Việt trong giao tiếp ở nhiều hoàn cảnh khác nhau. Năng lực sử dụng ngôn từ để viết là năng lực đặc biệt quan trọng của học sinh trong môn Ngữ văn. Mục tiêu cuối cùng là tạo ra những văn bản đẹp và chuẩn mực. Để làm được điều đó, học sinh phải biết lập ý, sắp xếp ý thành bài và viết thành bài văn hoàn hảo. Điều này không dễ dàng, vì vẫn có nhiều học sinh không thể viết nổi một đơn xin việc khi ra trường. Vì vậy, việc phát triển năng lực ngôn từ trong môn Ngữ văn ở trường trung học là vô cùng quan trọng.
Dạy-học Ngữ văn để phát triển năng lực người học
Dạy và học Ngữ văn cần thay đổi để phát triển năng lực và tăng trưởng hiệu quả. Đây là một yếu tố mới và khó, chúng ta cần tiếp tục nghiên cứu và thử nghiệm để tìm ra cách tốt nhất. Dạy-học Ngữ văn cần tập trung vào hai năng lực quan trọng: năng lực thẩm mỹ và năng lực ngôn từ. Dưới đây là một số tâm lý và phương pháp đầu tiên để thay đổi cách dạy-học Ngữ văn:
1. Phát triển năng lực thẩm mỹ
Cách dạy-học truyền thống hiện tại chỉ tập trung truyền đạt kiến thức văn học, không đảm bảo phát triển đầy đủ năng lực thẩm mỹ. Để tăng cường năng lực thẩm mỹ, cần tạo điều kiện cho học sinh tìm hiểu và cảm nhận vẻ đẹp của tác phẩm văn chương. Giáo viên cần tạo không khí của tác phẩm trên lớp, dẫn dắt học sinh tiếp cận với Cái Đẹp và khuyến khích họ tìm ra Cái Đẹp đó. Giáo viên cần biết cách giúp học sinh mở lòng và tạo ra sự hứng thú để khám phá Cái Đẹp. Giờ Văn trên lớp là cơ hội để học sinh rèn luyện năng lực thẩm mỹ thông qua việc đọc hiểu và thảo luận về Cái Đẹp trong văn chương.
2. Phát triển năng lực ngôn từ
Môn Ngữ văn đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển năng lực ngôn từ của học sinh, nhưng cả hai môn Tiếng Việt và Tập làm văn cũng đóng góp quan trọng. Môn Tiếng Việt giúp học sinh làm chủ tiếng mẹ đẻ, còn môn Tập làm văn giúp học sinh vận dụng ngôn từ để viết. Hai môn này cần phải hợp tác và tương thích để tăng trưởng năng lực ngôn từ cho học sinh. Cách dạy-học hiện tại của hai môn này còn nhiều hạn chế, vì vậy cần thay đổi phương pháp dạy-học để hiệu quả hơn. Cần dạy Tiếng Việt như một ngôn ngữ bản xứ thay vì một ngoại ngữ, và dạy Tập làm văn theo cách thú vị và sáng tạo hơn. Cả hai môn đều cần tạo điều kiện cho học sinh tham gia và phát minh trong việc tạo lập văn bản.
Như vậy, dạy-học Ngữ văn cần tận dụng và phát triển năng lực có sẵn của học sinh. Năng lực thẩm mỹ và năng lực ngôn từ là tiềm năng của học sinh, chỉ cần biết cách khơi dậy để năng lực này tăng trưởng. Đó là một thuận tiện cần được tận dụng trong dạy-học Ngữ văn để phát triển tốt nhất năng lực thẩm mỹ và năng lực ngôn từ.
Nguồn: Tâm sự của Sách (Xem thêm tại Tâm sự của Sách)
