Điểm nhấn nghệ thuật trong xây dựng nhân vật
“Nghệ thuật điển hình là một khía cạnh đặc biệt của nghệ thuật, cho phép chúng ta tạo ra những tác phẩm sống động, hấp dẫn và tổng quát, bao quát những đặc điểm quan trọng nhất của con người và cuộc sống” [7;98].
“Điển hình hoá là một quá trình nghệ thuật, biến mọi yếu tố trở nên điển hình, gắn liền với việc tạo ra những tác phẩm nghệ thuật đạt chất lượng cao. Điển hình hoá liên quan đến quá trình tóm tắt và cụ thể hóa để tạo ra hình ảnh tổng quát những đặc điểm quan trọng, bản chất của cuộc sống, với hình thức cụ thể – sự độc đáo và không trùng lặp” [7;101].
Sự tương hợp giữa nhân vật và thực tế
Nhà văn Nguyên Ngọc đã lựa chọn những đại diện tiêu biểu để tạo ra hình ảnh điển hình khi xây dựng nhân vật con trai Tây Nguyên. Nghệ thuật tái hiện điển hình được thể hiện qua việc xây dựng nhân vật từ nguyên mẫu thực tế trong cuộc sống đến các nhân vật trong các tác phẩm văn học. Nhân vật của Nguyên Ngọc hiện lên chân thực và sống động. Nhà văn không chỉ viết về họ mà còn sáng tạo khi làm điều đó.
Nguyên Ngọc là một nhà văn xuất sắc, viết về con người thực tế rất tốt và thành công. Nguyễn Thi đã trở nên thành công khi viết truyện ký “Người mẹ cầm súng”, trong đó nguyên mẫu được lấy từ đời sống thực là chị Nguyễn Thị Út. Khi viết “Đất nước đứng lên”, Nguyên Ngọc đã dựa vào một nguyên mẫu thực tế là anh hùng Đinh Núp. Nguyễn Đức Đàn nhận xét: “Chúng ta đều thừa nhận “Đất nước đứng lên” là một tác phẩm văn học có giá trị trong nền văn học cách mạng của dân tộc. Câu hỏi của chúng ta là viết về con người thật, việc thực hiện như vậy thì phần cấu trúc, sáng tạo của tác giả đến mức độ nào và cách đánh giá đúng đắn là gì? Cuộc sống và cuộc chiến đấu của anh hùng Núp trên núi rừng Tây Nguyên rực rỡ đã tạo ra một tác phẩm nghệ thuật và nhiệm vụ của nhà văn chỉ là ghi chép một cách chân thực chăng? Viết về một anh hùng đặc biệt như vậy, nhân vật có đạt đến trình độ điển hình hay không?”.
Sự đại diện của người anh hùng Tây Nguyên
Anh hùng Tây Nguyên, người con trai Tây Nguyên là người anh hùng và điển hình, đặc biệt là những cụ Mết, cụ Xớt, Núp, Tnú, KơLơng, Tun, Heng. Những người đại diện tiêu biểu này cùng nhau hội tụ những phẩm chất điển hình của người con trai Tây Nguyên. Thế hệ những người con trai Tây Nguyên mà tác giả xây dựng tập trung vào những nét tâm lý, tính cách của người Tây Nguyên. Họ kết hợp cả tính hoang dã, truyền thống và tính tiến bộ hiện đại của người Tây Nguyên.
Sự hiểu biết và tư duy sáng tạo của tác giả
Viết “Đất nước đứng lên”, Nguyên Ngọc đã trải qua một thời gian dài sống và chiến đấu ở Tây Nguyên, hiểu biết về con người và cuộc sống ở đây. Trong quá trình sáng tác, tác giả nhận được sự giúp đỡ đặc biệt từ anh hùng Núp. Tác phẩm với nhân vật chính là anh hùng Núp, tường trình khá đầy đủ và tận cùng bản chất con người Tây Nguyên, vừa trong sáng, chất phác nhưng cũng thẳng thắn, dũng cảm. Trong Núp, có hai mặt đối lập, một mặt là tính chất mộc mạc, cổ xưa của con người cha xa cách với thời nguyên thuỷ, mặt khác là tính chất tiến bộ của con người hiện đại, đó là tinh thần đấu tranh chống đế quốc, tinh thần nhận thức giai cấp, ý thức tổ chức kỷ luật và ý thức Đảng. Hai mặt đối lập đó hài hoà và kết hợp tự nhiên với nhau, tạo nên hình ảnh một người anh hùng của thời đại.
Nhân vật Núp là một nhân vật có thật trong lịch sử, nhưng nhân vật này lại là đại diện tiêu biểu của chủ nghĩa anh hùng tập thể, kết hợp các phẩm chất ưu tú của đại đa số quần chúng. Mỗi người trong thế hệ dân làng Kông Hoa, từ người già như BokPa, BokSung đến thanh niên như Ghíp, Xá và thậm chí cả trẻ em nhỏ như Tun, đều có những nét tương đồng với Núp. Qua việc xây dựng nhân vật anh hùng Núp, chúng ta thấy được toàn bộ một tập thể dân chúng anh hùng. Chính họ đã tạo nên lịch sử.
Sau “Đất nước đứng lên”, Nguyên Ngọc đã viết năm truyện ngắn “Rừng xà nu”, kể về cuộc sống và số phận của nhân vật Tnú. Nhân vật Tnú cũng được Nguyên Ngọc tiết lộ là dựa trên một nguyên mẫu thực tế, đó là anh Đề – một người ở làng của người Xơ-đăng. Tnú tập hợp những phẩm chất tiêu biểu của người Tây Nguyên trong những năm kháng chiến chống Mỹ ác liệt.
